مقدمه
نماز ركن اصلي دين است و بايد اصلي ترين جايگاه را در زندگي مردم داشته باشد حيات طيبه انسان در ساية حاكميت دين خدا، وقتي حاصل خواهد شد كه انسانها دل خود را به ياد خدا زنده نگهدارند و به كمك آن بتوانند با همه جاذبه هاي شر و فساد مبارزه كنند.1
در نظام هستي يكي از جلوه هاي رحمت الهي، نمود تطهير است . دستگاه آفرينش داراي خصيصه ي شست و شو و تطهير است، اين كه درياها و گياهان گاز انيدريد كربنيك هوا را مي‌گيرند يكي از مظاهر تطهير است. وجود آنتي بيوتيك هاي طبيعي و مصنوعي كه ميكروبها و موجبات مرض را از بين مي برند و همچنين سلامت بعد از مرض ،مصداق ها و نمونه هاي ديگري از اصل تطهير در آفرينش است.
همچنين در معنويات هم مصاديقي براي تطهير و شستشو يافت مي شود، مغفرت و محو عوارض سوء گناه از اين قبيل است. مغفرت، عبارت است از شستشو دادن دلها و روان ها از عوارض گناهان . البته بعضي دلها قابليت خود را براي پاكيزه شدن از دست مي دهند زيرا كفر و شرك در آنها استقرار پيدا كرده دل را از قابليت تطهير خارج مي كند، كه در قرآن با تعابير «مهر خوردن قلب» و «طبع و ختم الهي » مطرح شده اند.
نماز، علاوه بر آن كه باعث از اله ي نجاست از بدن و لباس و محيط مي شود مهمترين عامل تطهير باطن هم بشمار مي آيد. نماز، انديشه و عقيده را از وسوسه هاي شيطاني، تطهير، و دل و نيت را از ناخالصيها پاك مي سازد . دلي كه با نماز اوج مي گيرد و از پليديها دور مي شود ديگرحاضر نمي شود كه به پستي گرايد و ديگر بار آلوده شود.
اهميت نماز
از آيات قرآن استفاده مي شود كه برنامه نماز در مكتب انبياء ديگر نيز بوده. در روايات اسلامي نماز پايه دين ، اصل دين ، قوام دين ، معرفي شده ، همانگونه كه قطعات آهن لبه ي عقربك قطب نما را از مسير خود منحرف مي كنند، علاقه ها و غرائز سركش، روح انسان را منحرف مي‌كند براي جلوگيري از انحرافات بايد قطعه ي آهن را از كنار قطب نما بر داريم تا بطور طبيعي قرار گيرد. بوسيله ي نماز روزي پنج مرتبه، عقربك روح خود را به سوي مبدأ هستي هدايت مي نمائيم. نماز از مهمترين و ضروري ترين فرايض و تكاليف اسلامي است كه بر هر بالغ و عاقلي واجب است ، حتي در غوغاي جنگ و غرقاب دريا نيز اين تكليف از مسلمانان ساقط نمي شود. ارزش حياتي و اثرات معنوي نماز بحدي است كه پيشوايان گرامي دين نماز را ستون دين ناميده اند. 2
پيامبر اسلام (ص) در اين باره مي فرمايند:
گناهان انسان، در نماز همچون برگ درختان ميريزد.3
و نيز فرمودند:
نماز نور چشم من است و براي من همچون غذا براي گرسنه و آب براي تشنه است گرچه گرسنه و تشنه سير مي شود ولي من سير نمي شوم. 4
آثار نماز
الف : آثار بهداشتي نماز (پاكي جسماني )
الف –1 ) بهداشت عمومي بدن
مي دانيم كه صحت نماز ، مشروط به پاك نگه داشتن بدن ، لباس ، جاي نماز و پرهيز از نجاست ها است كه موجب زدودن ميكروبها و آلودگي ها از محيط زندگي و حفظ بهداشت جسماني است آماده شدن براي اقامه نماز با وضو آغاز مي شود اما قبل از آنكه اعمال وضو با نظم مخصوص خود اجرا شود . پاك كردن اعضا و حذف موانع از آنها لازم است بدين ترتيب اعمال وضو بر اندام هاي عاري از آلودگي انجام خواهد شد . وضو نيز مانند غسل داراي آثار روحي و معنوي است .
آب غسل و وضو بايد زلال ، پاك و پاكيزه باشد ، و اين : بدان معني است كه اسلام ، آب‌مضاف: يعني آبي را كه بو ، رنگ و طعم آن تغييركرده است و بهداشتي نيست را ، پاك كننده نمي‌داند .
چون اسلام شخص نماز گزار را موظف مي كند كه روزي پنج نوبت نماز بخواند و با هر نماز ، طهارت هاي سه گانه ي قبلي را طبق دستور رعايت كند ، در حقيقت رعايت هميشگي بهداشت را واجب شمرده و نماز گزار را به رعايت كامل آن موظف كرده و به اين ترتيب طهارت جسم و روح را به هم پيوند داده است زيرا كه عقل و روح سالم در جسم سالم است و صحت عبادت را از كسي كه جسم و روح سالم دارد مي توان توقع داشت .
الف-2( بهداشت دهان و دندان
پيامبر اكرم (ص) فرموده اند :
الطهور شطر الايمان پاكي يك نيمه از ايمان است : يعني نيمي از نماز است 5
السواك شطر الوضوء مسواك زدن نيمي از وضو است .
آن حضرت هيچ وضويي را بدون مسواك نگرفتند و هيچ نمازي را بدون مسواك قرائت نفرمودند. 6
و از صادقين (ع) روايت شده است كه :
صلاه ركعتين بسواك افضل من سبعني ركعه بغير سواك .
دو ركعت نماز با مسواك از هفتاد ركعت نماز كه بدون مسواك زدن خوانده شود برتر است . رسول خدا (ص) فرمودند : بسياري مضمضه و استنشاق موجب آمرزش و دور كننده ي شيطان است .
از مصداق هاي كلمه ي شيطان در اين روايت . ميكروبهاي موذي دهان و دندان است . تاثير استنشاق بويژه با آب سرد در ايجاد سلامت و نشاط براي كساني كه سينوسهاي سالم دارند مورد تاييد پزشكان است . شستن دست و صورت با آب خنك و توصيه به خشك نكردن آنها با حوله كه از ديگر مستحبات و ضو مي باشد صرف نظر از اينكه حوله ممكن است عاري از باكتري نباشد ، آب خنك كه حاوي اكسيژن محلول در آب است مي تواند در زدودن باكتريها تاثير مثبت داشته باشد. و وضو گرفتن با آب سرد در طول روز موجب آرامش عضلات و تخفيف تشنجات مي شود .
الف -3 ) نماز و سلامت تغذيه
نماز گزار مسلمان حق ندارد از غذا ها و نوشيدني هاي حرام استفاده كند . خوردن و نوشيدن غذاها و نوشيدني هايي كه نجس شده باشند ، حرام است : يعني علاوه بر رعايت پاكي ظاهري تن ، درون جسم مسلمان نيز بايد از نجاست هاي بيروني محافظت گردد ، همچنين بايد از خوراكي ها و نو شيدني هايي : مانند گوشت خوك و مشروبات الكلي كه ذاتاً حرام است بپرهيزيد . در نتيجه ، نماز ، نمازگزار را از بيماري ها و پيامدهاي سوء اين گونه تغذيه مصون مي‌دارد .
پيشوايان ما گفته اند : هنگام خواندن نماز ، نبايد معده پر باشد . اين دستور علاوه بر آنكه براي حضور قلب داشتن حال توجه به خدا ، سفارش شده است در واقع توصيه اي براي پرهيز هميشگي ازو اسراف و حفظ تعادل جسمي وروحيبوده است .بهترين راه سلامت جسم آن است كه ميانه رو باشيم و ازو افراط و تفريط در آشاميدن و خوردن بپرهيزيم . سهدي مي گويد:
نه چندان بخور كز دهانت برآيد نه چندان كه ازضعف جانت بر آيد
سنگيني معده و پرخوري ، حجاب دل و خرد ، خاموش كننده ي نور معرفت ، مانع شونده از دخول در ملكوت ، و ايجاد كننده ي حالتي است كه در نهايت ، موجب قطع كامل ارتباط با ندا و مرگ دل مي گردد .
ب : آثار معنوي نماز (پاكي روحاني )
ب - 1 ) بزرگترين و محكمترين پناه گاه معنوي
اسلام مردم را از سويي به روشهاي صحيح فكري و عملي متكي برخرد ، و دانش متكي بر محاسبه دعوت مي كند و از سوي ديگر بر تهذيب نفس و تنوير روان ، و باقي ماندن بر عواطف پاك و فطري بيشتر تاكيد مي ورزد : يعني هم به جهات علمي و عقلاني بشر توجه دارد . و هم به سلامت اخلاق در عاطفه اش نظر دارد . در مقام اثبات اصول خود بر علم و خرد تكيه مي‌كند و در ايجاد ايمان از محبت و عاطفه بهره مند مي گردد . اعتماد به نفس و تكيه به خود و نيروهاي خويش موجب استقلال شخصيت و عزيز شدن نزد خدا و خلق خداست . اما اميد بستن به ديگران و تكيه كردن به اين و آن موجب محروميت مادي و معنوي و خواري در نزد خدا و خلق خداست . بنابراين ، نماز كه مشتمل بر عقل ، علم ، اختيار ، حس مسئوليت ، اتكا به حضرت حق و قدرت بي انتهاي او و قطع اميد از اغيار است . بزرگترين و محكم ترين سنگر اطمينان و آرامش و استغناي روح انسان است . آن گاه كه مومن نماز گزار با تكامل معرفت به مقام عشق و محبت مي رسد ، عاشقانه و عارفانه نماز مي گذارد . تا آنجا پيش مي رود كه در بلندترين آشيانه عرفان ، و بزرگترين مامن و محكم ترين پناهگاه معنوي جاي مي گيرد و صاحب نفس مطمئنه مي گردد .
ب - 2)تاثير نماز در تهذيب اخلاق
بر اساس تعاليم عالي اسلام . انسان از يك سو سازنده و خالق و كردگار خويش است و از ديگر سو ساخته و پرداخته ي اعمال خود است . عامل ، در اين جهان و جهان ديگر از عملش جدا نمي گردد . در اين دنيا به گونه اي ساخته مي شود كه عمل كرده است و در آن جهان نيز بصورتي متناسب با كردار خود سزا و جزا خواهد ديد.
بنابراين علاوه بر تعليمات عملي كه پدر و مادر و اطرافيان و معلمان به او مي دهند و هر كدام در سعادت و شقاوت اين جهان و آن جهان او اثر دارد ، اعمال خودش نيز در شكل گيري نهايي شخصيت و خوشبختي و بدبختي دنيا و آخرتش موثر است .
نماز در تهذيب اخلاق انسان اثري همه جانبه دارد نماز نه تنها زداينده ي رذيلت ها ست بلكه زاينده و فزاينده ي فضيلت هاست .
امير مومنان علي (ع) فرمودند :
الصلوه صابون الخطايا نماز ، صابون شست و شوي گناهان است .8
ب –3 )تاثير نماز در تطهير معنوي انسان
در كتاب شريف نهج البلاغه ، ضمن يكي از خطبه هاي امير مومنان كه در آن مردم را به نماز سفارش كرده اند ، آمده است كه رسول خدا (ص) نمازهاي روزانه را به ُحمّه : يعني چشمه ي آب گرمي كه بيماران براي معالجه ، خود را در آن مي شويند : همانند فرمودند كه نماز گزار در هر شبانه روز مي تواند پنج بار به تطهير خود در آن بپردازد و روايت شده است كه امير مومنان علي (ع ) فرمود:
كان رسول الله (ص) يا تينا كل غداه فيقول : رحمكم الله ، الصلوه «انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهر كم تطهيرا »
پيامبر اكرم (ص) هر بامداد به خانه ي ما مي آمد و مي فرمود : نماز بگزاريد ! خدا بر شما رحمت آورد ! نماز بگزاريد . «جز اين نيست كه خدا مي خواهد پليدي را از شما خاندان رسالت بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند 9 »
نماز مطهر است و نماز گزار را پاك و پاكيزه مي كند ، حال اگر كسي نماز مي خواند و باز هم بدنبال تباهي ها است بايد يقين كنيم كه او نماز حقيقي نمي خواند .
ج: نماز و پيشگيري
ج -1 ) نماز مهمترين عامل باز دارنده از تباهييها :
هر كجا نماز پايگاه داشت شيطان ها بساط خود را جمع مي كنند و هر كجا رشته ي نماز پاره شد همه ي كمالات متفرق مي شود ، خداوند بزرگ در هدية آسماني خود به پيامبر اكرم (ص) مي فرمايد :
ان الصلوه تنهي عن الفحشاء و المنكر قطعاً نماز از فحشا و منكر جلو گيري مي كند .
نماز گزار نمي تواند سست باشد ، لباس و مكانش حرام باشد ، بدنش ناپاك و لقمه اش آلوده باشد او بخاطر صحيح بودن نمازش مجبور است يك سري مراقبت هائي از خود داشته‌باشد ، ارتباط با خداوند روح قدسي به انسان مي دهد كه از ارتكاب آلودگي ها شرم دارد .
بعضي از روي ناآگاهي بر آية فوق ايراد مي گيرند و مي گويند اگر نماز ناهي از فحشا و منكرات است پس چرا بعضي نمازگزاران از گناهان پروا ندارند و نماز آنان را از انجام گناه باز‌نمي‌دارد .
در جواب بايد گفت : مفاهيم آيات مي رساند كه اگر نماز چنانكه حق آن است خوانده شود از فحشا و منكرات جلوگيري مي نمايد ، ثانياّ نماز مهم ترين عامل باز دارندة ازانجام گناه بشمار مي رود.
ج -2 ) نقش نماز در دور كردن بيماريهاي نفساني :
امام علي (ع) فرمودند : خداوند بمنظور آرام كردن اندامها فروهشتن چشمها رام كردن جانها و نرم كردن دلهاي بندگان مومن خود وبيرون كردن خود خواهي از وجودشان آنان را به وسيله نمازها ، زكاتها و روزه از شر شيطان نگاه مي دارد در نماز فوائدي وجود دارد كه مي تواند نمودهاي سرافرازي و گردنكشي را از بين برده نحوست بيماري خودخواهي را برطرف نمايد . اين فوايد بشرح ذيل هستند:
1 – ماليدن رخساره نيكو به خاك از روي فروتني
2 – چسباندن اندامهاي ارزشمند( مواضع هفتگانه ) به زمين از روي كوچكي
اگر نيك بنگريم قدر و ارزش احكام عبادي اسلام را دريافت خواهيم نمود كه عمل به اين احكام مي تواند راه دشوار تكامل انسان را هموار كند و جامعه بشري را سامان دهد.
ج -3 ) تاثير نماز در رفع غفلت :
همه گناهان كوچك و بزرگ كه هر يك در بردارندهء نوعي ازو مفسده هاي شخصي، اجتماعي و روحي هستند و در عين حال نوعي كج رفتاري و بي ادبي بحساب مي آيند، در حالت غفلت و بي خبري رخ مي دهند و عوامل غفلت بعه تعبير قرآن ( متاع غرور) بسيار است.
آنچه غفلت را برطرف،عمل را صالح و انسان راتربيت مي كند، ياد خدا و تذكر است و عوامل تذكر نيز فراوان است. بعضي از عوامل تذكر ، تكويني و برخي ديگر تشريعي است.
عوامل تكويني تذكر: پديده ي حيات در گياهان و حيوان ها ، ارتباط عوامل مختلف با هم و خلاصه در و ديوار عالم ظاهر و تمامي ذرات جهان هستي كه آفريدة خداوند يكتاست، عوامل تكويني تذكر است كه نظر كردن به آنها اهل معرفت را به ياد خدا مي اندازد.
عوامل تشريعي تذكر : عواملي كه در شريعت اسلام براي رفع غفلت و ايجاد توجه، مقرر شده است عبادات است. از جمله عبادت هاي غير واجب، قرائت كلام خداست كه دستور تدبر در آن براي تذكر است همچنان كه امر به استماع قرآن و ساكت شدن به هنگام تلاوتش توسط ديگران براي تذكر است و اصولاً قرآن كتاب تذكره است . در ميان عبادت هاي واجب نيز، نماز بويژه نمازهاي يوميه و جمعه مهم ترين عامل ذكر و بهترين رافع غفلت است.
د: نماز زنده كننده ي خصلتهاي عالي انساني
1. نماز روح تشكر و سپاس را در نمازگزار ايجاد و تقويت مي كند.
2. تخصيص ستايش به پروردگار ، هر گونه تملق و چاپلوسي را نفي مي كند.
3. تذكري بر اهميت تعليم و تربيت است.
4. نماز، پيوستن به خدا و بريدن از غير اوست.
5. نماز پرهيز از عصيان و اطاعت از خداست.
6. نماز آتش حرص را خاموش مي كند.
7. رقت قلب حاصل از انجام نماز انسان را به نيكوكاري مي كشاند.
8. نماز موجب پرهيزگاري و تقوا سبب تقويت نيروي تشخيص است.
9. نماز حالت تسليم و رضا به قضاي پروردگار است.
10. نماز به ما مي آموزد كه تنها به خدا توكل كنيم.
11. نماز خوان، از بيراهه و بيراهه روها بيزار است.
12. نماز بندگي خداست و بندگي خدا انسان را از بندگي غير او نجات مي بخشد.
جمع بندي و نتيجه گيري
نماز مهمترين عامل تطهير ظاهر (جسم) و باطن (انديشه و عقايد) بشمار مي رود.
نماز علاوه بر آنكه زمينة از بين بردن نجاسات از بدن، لباس و محيط را فراهم مي آورد باعث پاكي انديشه و عقيده از وسوسه هاي شيطاني است و دل را از ناپاكيها و ناخالصيها پاك مي‌سازد، دلي كه با نماز اوج گيرد ديگر حاضر نمي شود كه به پستي گرايد.
نماز كه پايه و اصل دين و سبب پايداري مذهب معرفي مي شود مي تواند ديگر اعمال انسان را هدايت كند و گناهان آدمي را چون برگ درختان فرو ريزد.
آثار نماز فراوان است و نتيجة آن بحدي موثر است كه پيامبر گرامي اسلام نماز را نور چشم خود ناميده است . پاكي جسماني در زمينه هاي بهداشت عمومي بدن، بهداشت دهان و دندان، بهداشت تغذيه و پاكي معنوي همچون ايجاد بزرگترين پناهگاه روحاني، تهذيب اخلاق و تطهير آدمي از آفات، پليديها و ناپاكيها از آثار ارزشمند نماز بحساب مي آيند. علاوه بر اين آثار نماز مي‌تواند بعنوان مهمترين عامل بازدارنده از تباهيها نقش برجسته خود را اثبات مي كند و بيماريهاي نفساني را از آدمي دور نموده و رفع كنندة غفلت ها مي باشد.
وقتي به خصلت هاي عالي انساني حاصل از اقامة نماز حقيقي توجه مي نمائي مي بيني تمام خوبيها و حسنات در برگزاري نماز خلاصه شده است و در يك معنا نماز پاكي است و پاكي، صفا و صميمت انسان باعث اخلاص او شده او را آمادة تقرب خداوند بزرگ خواند نمود ايزد متعال نيز پاكان و وارستگان از آلودگيها و گناهان را دوست دارد.
توصيه و پيشنهاد
نماز محكم ترين رشتة الفت بين بندگان و خداوند تبارك است ، نماز رهبري بسوي خوبي ها ظهور دهندة درستي ها، نجات دهنده از پستي ها، علاج كنندة نادرستي ها و درمان همة دردهاست. انسان براي ورود به جهان با عظمت نماز و دست يافتن به حقيقت آن بايد منازلي را طي نمايد در مرحله اول بايد در مسئله لباس و مكان و آب و وضو وغسل و خاك تيمم دقت‌نمايد كه از حق و حقوق تمام مردم و بيت المال مسلمين پاك باشد.
زيرا اگر اجزاي لباس يا قسمتي از مكان و محل نماز يا قطره اي از آب وضو و غسل مال ديگران و يا حرام باشد نمي توان خالصانه به بارگاه قدس خداوند قدم گذاشت و به ميهماني خداي بزرگ رفت آنجا مقام پاكان و نيكان است، آنجا منزل بينايان و دانايان است و نمازگزار حقيقي محال است در مسئله لباس و مكان و طهارت از دستور محبوب خود «خداوند» سرپيچي نمايد.
آنگاه كه توانستيم از محصول زحمت و كوشش خود لباس و عامل طهارت و مكان پاك بدست آوريم وارد مرحله بعد مي شويم و آن منزل عبارتست از بيرون آوردن لباس گناه از وجود و به تن كردن لباس تقوي و پاك كردن خود از شيطنت هاي نفساني و بيرون ريختن لجن هوي و هوس و رذائل از قلب رها كردن دوروئي و مكر و حيله و قرار گرفتن در مقام تسليم آن مقامي كه جز پاكي و طهارت طاهر و باطن نماند.
اينك مي توانيم به مرحلة بعد سفر كنيم و آن مرحله خالي كردن دل است از آنچه غير خداست پس همة حواس و ذهن بر محور عشق خدائي جمع مي شود و بر اين حقيقت مراقبت و مواظبت مي‌شود كه در اين سفر فراق خداوند با داروي وصال درمان مي شود پس اي عزيز:
1. به قدر توان اوقات مناجات با خداوند را غنيمت شمار و بدان كه عزت شرف و فضيلت و معرفت همه درمناجات با حق قرار داده شده است.
2. به اوقات نماز اهميت بده و خود را براي ملاقات با خداي بزرگ آماده نما ،زيرا در اين اوقات نورانيت خاصي قرار داده شده است .
3. مشغوليت هاي ذهني خودرا هنگام نماز كم كن، بلكه قطع كن و نماز را با امور ديگر مخلوط نكن.
4. درحالت هاي ائمه و معصومين در هنگام اقامه نماز، بينديش و آنرا درس عبرتي براي خود قرار ده.
5. توجه كن كه خداوند با رحمت و عطوفت خاصهء خود ترا پذيرفته است.
پي نوشتها:
________________________________________________
1. قسمتي از پيام مقام معظم رهبري حضرت آيت ا… خامنه اي به سمينار اقامة نماز نقل شده از كتاب يكصد و چهارده نكته دربارة نماز، محسن قرائتي صفحه 7.
2. نماز، نويسندگان : هيئت تحريريه انتشارات در راه حق نقل شده از كتاب بحارالانوار جلد 82 صفحه 203و 209
3. پرتوي از نماز، محسن قرائتي صفحه 7
4. همان منبع نقل شده از كتاب مجالس شيخ صفحه 7
5. نماز شناسي ، حسن راشدي ، نقل شده از المحجه البيضاء ، صفحه 29
6. همان منبع ص 29
7. همان منبع ص 31
8. همان منبع ص 159 به نقل از شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد جلد 2 صفحه 313
9. همان منبع ص 161 به نقل از كتاب بحارالانوار جلد 35 صفحه 209
منابع و مآخذ
___________________________________________
1. انصاريان ، حسين ، عرفان اسلامي جلد پنجم، تهران ، انتشارات پيام آزادي ، 1366
2. راشدي، حسن، نماز شناسي ، جلد دوم، تهران، انتشارات ستاد اقامة نماز، 1380
3. قرائتي ،محسن ، پرتوي از نماز، تهران، انتشارات ستاد اقامه نماز، 1371
4. قرائتي ، محسن، يكصد و چهارده نكته دربارة نماز، تهران ،انتشارات ستاد اقامه نماز ، 1371
5. هيئت تحريريه انتشارات در راه حق ، نماز ، قم ، انتشارات در راه حق ، 1360
بنام خدا