آرزو ها  ، درد و مرهم

دوره هاي تربيت از ديدگاه اسلام

در منابع و مآخذ ديني تربيت به معناي زياد شدن و فزوني گرفتن آمده است كه در اين معنا شامل رشد و نمو است ،تربيت اعم از تربيت جسمي و تربيت روحي است و به پرورش دو بعد روان و بدن انسان اطلاق مي گردد.

در بيانات پيشوايان اسلام هم به اين معنا تصريح شده است و لغت تربيت به مفهوم پرورش دادن آمده است از آن جمله فرازي گرانقدر از دعاي كميل [1] نيز مبيّن اين معناست .

از طرفي چگونگي مراحل تحوّل و تكوين آدمي بصورت غير پيوسته معرفي شده است ،آيات و احاديث مشهور ، وجود مراحل و ادوار مشخص را در رشد تأييد مي كند [2]

از آنجا كه رشد در تمامي ابعاد وجودي آدمي (جسمي ،عقلي ،روحي ،اخلاقي و…) صورت مي گيرد لازم است با دقّتي خاص به دوره هاي تربيت توجّه شود و نحوة برخورد مربيان در هر مرحله با ديگر مراحل تفاوت داشته باشد ، رهنمودهاي الهي پيامبر گرامي اسلام )صلي الله عليه و آله(  و ائمه اطهار )عليها السّلام( كه بيان كنندة دوره اي بودن تربيت است ما را در يافتن بهترين معني مساعدت خواهد نمود .

روايت مشهوري از پيامبر گرامي اسلام  دوره هاي تربيت را چنين معرفي مي نمايد.

قال النبي (صل الله عليه و آله وسلّم) :

الولدسيد سبع سنين و عبد سبع سنين و وزير سبع سنين  (مكارم الاخلاق ص15)[3]

حديث هاي ديگري مشابه حديث فوق از امام صادق )عليه السلام(  نقل شده است .

قال الصادق (عليه السلام) : دع ابنك يلعب سبع سنين ويؤدب سبع سنين و الزمه نفسك سبع سنين    (وسائل ج 5 ص 125) [4]

قال الصّادق (عليه السلام)  : الغلام يلعب سبع سنين و يتعلم الكتاب سبع سنين و يتعلم الحلال و الحرام سَبْعَ سنين (كافي ج 6 ص47)[5]

امام علي (عليه السلام) نيز در همين زمينه تقسيم زير را ارائه نموده اند.

قال علي(عليه السلام):

ولدك ريحانتك سبعا و خادمك سبعاً ، ثم هوعدوك او صديقك  (شرح ابن ابي الحديد ج 20ص 343)[6]

در برسي اجمالي روايات فوق نكات ويژه اي مورد توجّه قرار خواهد گرفت بصورتي كه علاوه بر معرّفي  دوره ها ، روش و برخوردهاي خاص هر دوره نيز تبيين شده است و لازم است مربيان عزيز اين رهنمود هاي الهي را جهت تربيت و هدايت كودكان  نصب العين خويش قرار دهند تا بتوانند به موفقّيت هاي مهمّي دست يافته خشنودي خداوند را نيز بدست آورند.

الف:هفت سال اول(دورة سيادت)

1-كودك در هفت سال اول عمر ، آقا و سيّد پدر و مادر است .

2و3- فرزند خود را هفت سال آزاد بگذاريد تا بازي كند.

4- فرزند در هفت سال اول برگ خوشبويي در ساقه درخت وجود والدين است.

بر اساس احاديث فوق هفت سال اول عمر حساس ترين دوران رشد كودك است از نظر عاطفي بسيار ظريف و شكننده و مانند نهالي نورسته محتاج مراقبت و نگهداري است .

 در اين دوران بايد زمينه اي به وجود آيد كه والدين دقيقاً نياز هاي كودك را شناسايي كرده و تا آنجا كه ممكن است در برآوردن نياز هاي او كوشش نمايند .

مسير اين شناخت گاه باز كردن مسير ارتباط است مانند آقا و سروري كه نياز هاي خود را بدون هيچ رعايتي به خدمتگذار خود مي گويد و انتظار حل مشكل خود را دارد ، والدين هم بايد شنوندة پيام هاي فرزند خود باشند تا بتوانند آنچه را كه ممكن است عمل نموده و در تو جيه كودك به جهت آنچه ناتوانند كوشش نمايند .

از طرفي توانِ جسمي كودك در اين دوره ، محدود و عقل او از پختگي لازم برخوردارنيست لذا نبايد از او انتظار فرمانبرداري داشت ، آزاد گذاشتن كودك بجهت استفاده بهينه از دوران كودكي و لذّت بردن از گذران عمر (در دوره اي كه هيچ مسئوليتي را بعهده نمي گيردتا جوابگويي او به چراها ، امنيّت روحي و رواني او را مختل سازد) در اين دوره اهميّت دارد زيرا كودك در مسير بازي هاي كودكانة  خود بزرگ مي شود ،   به فهم مطالب آشنا مي گردد و احساس خود را به كار مي گيرد تا بتواند براي آيندة خودآمادگي لازم را بدست آورد .

و نهايتاً حساسيّت و لطافت روحِ كودك از چنان ظرافتي بر خوردار است كه به محضِ برخورد با مشكلات مي تواند آسيب پذير شود لذا در حفاظت ، مراقبت ،برخورد و نگهداري او بايد توجّه هاي خاصي داشت و براي او جايگاه مناسبي قرار دارد .

در سيرة تربيتي پيامبر گرامي اسلام )صلي الله عليه و آله( بالاترين مصداقِ چنين رفتارهايي را مشاهده  مي نماييم از جمله :

1-كوتاه كردن نماز جماعت به جهت شنيدن گريةطفلي كه مادرش در صف نمازجماعت قرار داشت .

2- طولاني تر كردن سجود به جهت اينكه حسنين بر دوش پيامبر حين اقامة نماز قرار گرفتند .

3-بازي با كودكان در خيابان عمومي شهر در حاليكه وقت نمازفرا مي رسيد و حضرت ايشان تقيّدي خاص به برگزاري نماز در اوقات اوليه و قضيلت نماز داشت و نهايتاً هنگام جدا شدن از كودكان با تأمين جانشين و ارائه خوراكي به جاي از دست دادن بازي با پيامبر اقدامي هدايتگرانه داشتند [7]

در روايات ديگري هم كه نشان دهندة اكرام بر كودكان ، بوسيدن آنان و نوازش فرزندان است مي توان رمز و راز سيادت كودكان را يافت .

به جاست سيادتي را ، كه زمينة ساز رشد شخصيّت و تامين كنندة سعادت كودك  در بزرگسالي است حفظ نموده و با روشهاي افراط و تفريط خود ، چنين مهمّي را تباه نسازيم  .

ب:هفت سال دوّم (دورة اطاعت)

1-كودك در هفت سال دوم بنده و فرمانبردار و مطيعِ پدر و مادر است .

2 – و  هفت سال او را با آداب و روشهاي مفيد و لازم تربيت كن .

3 -  طفل در هفت سال دوّم بايد خواندن و نوشتن بياموزد .

4- فرزند در هفت سال دوم خدمتگزار و مطيع و فرمانبردار شما است

اين دوران كه بعد از دورة كودكي آمده است بايد تكميل كنندة دورة قبلي باشد  ، در اين مرحله با توّجه به پيشرفت هاي عقلي و جسمي ، مرحلة پذيرش وظائف و مسئوليت ها ي كودكانه است ، در اين دوره آمادگي درك ارزشهاي مثبت پيدا شده و كودك مي تواند آنها  را  از ضد ارزشها  تميز دهد ، در اين دوره پايه هاي اخلاقي در كودكان زمينه سازي و جايگزين مي شود ، اگر كودك در دورة قبل از بد آموزيها ي پيراموني در امان مانده باشد ، در اين دوره با ميل بيشتري به انجام دستورات والدين اقدام خواهد نمود .

چنانچه بر اثر يافته هاي غلط در دورة قبل كودكان به انجام رفتارهاي خلاف ، بي نظمي ، تنبلي و بازيگوشي متمايل باشد براي جلو گيري از ايجاد عادت به انجام اين اعمال بايد به تاديب آنان همت گماشت

والدين و مربيان بايد توجّه داشته باشند كه متناسب با ظرفيت جسمي و روحي و توانِ كودكان بايد مسئوليت و وظائف خاصي را به آنان  واگذار نموده و بگونه اي ، او را مورد لطف و رحمت خود قرار دهند .

رسول گرامي اسلام )صلي الله عليه و آله(  چگونگيِ رحمت و نيكي به فرزندان را چنين بيان مي نمايند . 

الف ) آنچه را كه كودك در قوّه و درك خويش داشته باشد و انجام داده است از او قبول كند.

ب ) آنچه انجامِ آن براي كودك سنگين و طاقت فرسا است از او نخواهد.

ج ) اورا به گناه و طغيان وادار نكند.

د ) به او دروغ نگويد و در برابر او مرتكب اعمال احمقانه نشود.

مولاي متقيان علي )عليه السلام( در نامه اي به فرزند گرامي خود حضرت امام حسن )عليه السلام( مي فرمايد : … زان پيشتر كه ترا دل ، سخت گردد و خِرد در بند شود به تاديب تو برخاستم تا پاي استوار به عقيدتي ،  روي آري كه اصل تجربه ترا از طلب و آزمون آن بي نياز ساخته اند پس تو از رنجِ طلب ، بي نيازي و از تلاش تجربت رسته [8]

برابر سخن مولايِ بزرگوارمان در اين دوره ادب و روشهاي مفيد در زندگي كودكان بايد در مسير حيات آنان قرار گيرد و كوشش ما به اين نتيچه رسد كه كودك خود به فهم و تميزِ خوب از بد نائل آمده و با اطاعت خود از بزرگان دين و متدينين ، مربيان پرهيزگار و والدينِ دلسوز بتواند هدايت را نصيب خود سازد .

ج : هفت سال سوّم (دورة وزارت)

1-در هفت سال سوم كودك وزير خانواده و مشاور پدر و مادر است .

2 – و در هفت سال سوّم مانند يك رفيق صميمي مصاحب و ملازمش باش .

3- و در هفت سال مقررات زندگي و حلال و حرام را ياد بگيرد .

4- پس برابر برخوردهاي شما فرزندت در هفت سال سوّم دشمن و يا دوست توست .

 هفت سال سوم عمر آدمي  همز مان با سنين بلوغ و نو جواني است و دوران شروع تكليف مي باشد فرزند در اين دوره ، مانند دوره هاي قبل نمي خواهد تسليم كامل والدين خود باشد ، او خواستار استقلال و آزادي عمل است و نشاط و نيروي جواني او را بيشتر به اين امر ترغيب مي نمايد در اين دوره بايد با او به منزلةمشاور رفتار كرد و ملازمت به جاي آمريت محور عمدةتربيتِ  او در اين دوره خواهد بود .

هر چند فرزند در اين سنين مي خواهد به صورت مستقل رفتار كند امّا والدين بايد با مهرباني و تدابير لازم جايگاه خود را در كنار نوجوان حفظ كنند ،  بگونه اي كه فرزند همواره والدين را خير خواه خود بداند و در امورات لازمه با آنان مشورت و تبادل نظر نمايد از طرفي والدين هم بتوانند افق هاي روشن فكري خود را فرا راهِ سعادت و نيكبختيِ نوجوان خويش قرار دهند و محيط امن و سالمي را براي رشد او فراهم آورند .

تنها در چنين محيط هايي است كه والدين مي توانند فرزند را در حل مشكلات ياري نموده و تجارب خويش را در اختيار آنان قرار دهند .

نكتة بسيار ظريفي كه در كلام امام علي (عليه السلام)آمده است دريافت و نتيجه گيري و سپس قضاوت فرزند از موقعيت هايي است كه رفتار والدين و برخورد آنها ايجاد كرده است ، نوجوان هنگامي والدينِ خود را دوست تلقّي مي نمايد كه واقعاً او را درك نموده و در حدِّ خود مورد احترام قرار گيرد ،به او به چشم بزرگسال نگريسته شود و همواره برابر نيازهاي او زمينة مثبتي براي تأمين خواسته ها فراهم شود .

بر خورد هاي مثبت،عاقلانه و منطقي والدين ،صداقت و راستگوئي آنان و اعتماد به فرزند عليرغم مشكلات احتمالي مي تواند چنين زمينةخوش آيندي را بوجود آورد .

حديث زير از امام بزرگوارمان حضرت سجاد(عليه السلام )نشان دهندة راهي براي رسيدن به چنان مهمّي خواهد بود .

((و در رفتار با كودكان بايد كوشيد از اشتباهات و خطاي آنان درگذشت و پرده پوشي نمود و با آنان با نرمي و مدارا رفتار كرد و شخصيّت آنان را نبايد كوبيد و از اين گذشته بايد به آنها كمك و ياري نمود ))[9]

در جهتِ رفتار مناسب با كودكان تأكيد زيادي شده است بگونه اي كه با در نظر گرفتن وضعيّت خاص طفل همواره برخوردوالدين مورد توجه قرار گرفته است .

احاديث و رهنمودهاي ائمه اطهار نيز بر اين واقعيّت تكيه دارند كه مربيان نبايد از دريچه احساس و افكار خود به كودكان بنگرند بلكه بايد اين دوران رشد را درك نموده و از واقعت هاي آن آگاه شده و رفتاري مطابق با نيازمندي هاي روحي و جسمي كودكان در پيش گيرند [10]

در جمع بندي احاديث فوق چند نكتةتربيتي را مي توان يافت :

1-در بينش تربيتي اسلام رشد از مراحل و ادوار مختلفي برخوردار است .

2-در هر مرحله به جهت خصوصيات روحي و رواني و جسمي از مراحل قبل متمايز و داراي مشخصه هاي تعيين شده اي است .

3-كودك در هر مرحله داراي نيازها ،علايق و آمادگي هاي خاصي است .

4-برخورد والدين نيز بايد برابر خصوصيات هر مرحله متمايز و بر اساس شناخت نيازها ،علايق و قابليت هاي كودك ، متفاوت باشد .

5-به منظور حفظ رشد رواني كودك و نوجوان بايد مسئوليت ها و وظايف محوله به آنها سنجيده و در حد توان واگذار و از آنها پذيرفته شود .

اميد كه مربيان محترم با رعايت اين رهنمودها زمينه هايِ مناسبي را براي تربيت بهينه كودكان و نوجوانان فراهم آورند.

                                         ـــــــــــ  انشاء الله   ــــــــــــ